W życiu codziennym rzadko zwracamy uwagę na sposób, w jaki oddychamy. Jest to bowiem tak naturalna, niezbędna do życia czynność fizjologiczna, że zwykle nie uświadamiamy sobie tego procesu. Oddychanie to nie tylko utrzymanie życia, jest ono także ściśle związane z mówieniem. Tworzenie głosu i artykulacja głosek możliwe są dzięki strumieniowi wydychanego powietrza. Poprawny sposób oddychania ma ogromny wpływ na prawidłowy rozwój mowy.
Fizjologiczny i najwłaściwszy sposób oddychania to pobieranie powietrza drogą nosową. W warunkach większego zapotrzebowania na tlen, czy podczas mówienia częściowo oddychamy także przez usta. Zarówno podczas snu, jak i w dzień, czy podczas codziennych czynności dziecko powinno oddychać przez nos. Oddychanie przez usta wpływa niekorzystnie na wymowę. Przede wszystkim nawyk oddychania przez usta może utrudniać pionizację języka, czyli umiejętność unoszenia i utrzymania czubka języka na wałku dziąsłowym, niezbędną podczas artykulacji takich głosek, jak: l, sz, ż, cz, dż oraz r. Przyczyn oddychania przez usta może być wiele, najczęściej występujące to przerost trzeciego migdała, skrzywienie przegrody nosowej, ukształtowanie się nawyku oddychania przez usta na skutek długotrwałej niedrożności nosa spowodowanej przewlekłymi, nawracającymi infekcjami górnych dróg oddechowych czy alergią.
Ważna jest również umiejętność prawidłowego gospodarowania powietrzem. Kiedy mówimy, nabieramy tyle powietrza, ile jest nam niezbędne do wypowiedzenia wyrazu czy zdania. Jeśli dziecko ma spłycony wdech, skróconą fazę wydechu, źle gospodaruje powietrzem można u niego zaobserwować takie trudności podczas mówienia, jak obniżenie natężenia głosu czy mówienie na resztkach powietrza. Wypowiedź jest wówczas cicha, monotonna, mało zrozumiała, dziecko może ją przerywać w niespodziewanych dla słuchacza momentach. Umiejętność dobrego gospodarowania powietrzem, czyli dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi, jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju mowy.
Ćwiczenia oddechowe są bardzo ważnym elementem terapii logopedycznej, niekiedy pomijanym i niedocenianym. Mają one na celu kształtowanie prawidłowego toru oddechowego (wdech przez nos, wydech przez usta), pogłębienie oddechu, wydłużenie fazy wydechowej, odróżnianie fazy wdechu i wydechu, dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi, poprawę napięcia mięśni biorących udział w oddychaniu, zwiększenie pojemności płuc i lepsze dotlenienie organizmu, wzmacnianie siły głosu.
Przystępując do ćwiczeń oddechowych warto pamiętać o kilku zasadach. Przede wszystkim o systematyczności. Ćwiczenia należy wykonywać codziennie, najlepiej 2-3 razy w ciągu dnia przez około 2-3 minuty. Pomieszczenie, w którym pracujemy musi być dobrze przewietrzone, tak by dostarczyć organizmowi odpowiednią ilość tlenu. Nie proponujemy ćwiczeń, jeśli dziecko ma infekcję dróg oddechowych. Dobrze również zachować zasadę, iż ćwiczenia oddechowe wykonujemy przed jedzeniem lub 2-3 godziny po posiłku. Należy zadbać, by dziecko w trakcie ćwiczeń nie opróżniało płuc z tzw. powietrza zapasowego. Po każdym ćwiczeniu warto robić krótkie przerwy, aby nie dopuścić do osłabienia czy zawrotów głowy.
Rodzaje ćwiczeń oddechowych:
I Ćwiczenia oddechowe, podczas których wykorzystujemy plastikową rurkę do napojów. To ćwiczenia, w których przyciągamy przez rurkę na wdechu różne lekkie przedmioty. Mogą to być różne elementy papierowe, które później przenosimy na planszę, np. rybki do akwarium, grzybki do koszyczka, bombki na choinkę, kwiatki na łąkę, itp. Ćwiczenia z rurką mogą również polegać na dmuchaniu przez nią na różne lekkie przedmioty: elementy papierowe, watę, gąbkę, piórka czy dmuchanie przez rurkę zanurzoną w pojemniku z wodą („burza w szklance wody”). Zaletą ćwiczeń oddechowych z plastikową rurką jest to, iż służą wzmocnieniu mięśnia okrężnego ust oraz wymuszają ułożenie języka za dolnymi zębami, co jest ważne w korygowaniu wymowy międzyzębowej.
II Ćwiczenia oddechowe, podczas których dzięki strumieniowi wydychanego powietrza wprawiamy w ruch różne przedmioty: elementy papierowe, piórka, watę, gąbkę, piłeczki ping-pongowe, bańki mydlane. Zwracamy uwagę szczególnie na prawidłowy tor oddechowy, czyli wdech nosem, wydech ustami oraz na siłę wydychanego powietrza (silny lub słaby strumień powietrza).
III Ćwiczenia oddechowe połączone z fonacją. Ćwiczenia polegają na artykulacji głosek, wyrazów czy zdań, po to by wydłużać fazę wydechową i uczyć racjonalnego gospodarowania powietrzem, np. powiedz jak najdłużej potrafisz a, u, i, itd, łączenie samogłosek w coraz dłuższe zestawienia aaauuu, aaaooouuu, itd., szumi wiatr/morze szszszsz, z balonika ucieka powietrze ciiiii, chuchanie na zmarznięte rączki chuuu, chuu, lokomotywa wypuszcza parę pssss lub fffff, wyliczanie na jednym wydechu, np. Jedna wrona bez ogona, druga wrona bez ogona, trzecia wrona bez ogona…
Opracowała: Katarzyna Socha
logopeda w Zespole Szkół im. Brata Alojzego Kosiby w Wieliczce
